વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ (father of Indian space programme)

     વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ

              વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ (12 ઓગસ્ટ 1919 - 30 ડિસેમ્બર 1971) એક ભારતીય ભૌતિકશાસ્ત્રી અને ખગોળશાસ્ત્રી હતા જેમણે અવકાશ સંશોધનની શરૂઆત કરી અને ભારતમાં પરમાણુ શક્તિ વિકસાવવામાં મદદ કરી.

           અંબાલાલ સારાભાઈ ભારતના પ્રખ્યાત સારાભાઈ પરિવારમાંથી આવ્યા હતા જેઓ ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળ માટે પ્રતિબદ્ધ મુખ્ય ઉદ્યોગપતિ હતા.

          વિક્રમ સારાભાઈએ 1942માં ક્લાસિકલ ડાન્સર મૃણાલિની સાથે લગ્ન કર્યા. આ દંપતીને બે બાળકો હતા. તેમની પુત્રી મલ્લિકાએ અભિનેત્રી અને કાર્યકર તરીકે નામના મેળવી હતી અને તેમનો પુત્ર કાર્તિકેય પણ વિજ્ઞાનમાં સક્રિય વ્યક્તિ બન્યો હતો. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન, તેમણે જૈન ધર્મ પાળ્યો હતો. તેમણે અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજમાં અભ્યાસ કર્યો હતો, પરંતુ બાદમાં ઈંગ્લેન્ડની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં સ્થળાંતર કર્યું હતું, જ્યાં તેમણે પીએચડી કરેલ હતું. અને 1947માં "કોસ્મિક રે ઇન્વેસ્ટિગેશન્સ ઇન ટ્રૉપિકલ લેટીટ્યુડ્સ" નામની થીસીસ લખી.
        ભારતમાં અવકાશ વિજ્ઞાનના પારણા તરીકે જાણીતી, ભૌતિક સંશોધન પ્રયોગશાળા (PRL)ની સ્થાપના 1947માં વિક્રમ સારાભાઈ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. કોસ્મિક કિરણો પર સંશોધન સાથે પીઆરએલની શરૂઆત તેમના નિવાસસ્થાન "રીટ્રીટ" પર સાધારણ હતી. સંસ્થાની સ્થાપના ઔપચારિક રીતે એમ.જી. વિજ્ઞાન સંસ્થાન, અમદાવાદ, 11 નવેમ્બર 1947 ના રોજ કર્મક્ષેત્ર એજ્યુકેશનલ ફાઉન્ડેશન અને અમદાવાદ એજ્યુકેશન સોસાયટીના સહયોગથી કરવામાં આવેલ હતી. કલાપતિ રામકૃષ્ણ રામનાથન સંસ્થાના પ્રથમ નિયામક હતા. પ્રારંભિક ધ્યાન કોસ્મિક કિરણો અને ઉપરના વાતાવરણના ગુણધર્મો પર સંશોધન હતું. સંશોધન ક્ષેત્રોમાં સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્ર અને રેડિયો ભૌતિકશાસ્ત્રનો સમાવેશ કરવા પાછળથી અણુ ઊર્જા આયોગની અનુદાન સાથે વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે સારાભાઈ પરિવારની માલિકીના બિઝનેસનું નેતૃત્વ કર્યું. 
         તેમની રુચિઓ વિજ્ઞાનથી લઈને રમતગમત અને આંકડાઓ સુધીની હતી. તેમણે ઓપરેશન્સ રિસર્ચ ગ્રુપ (ORG) ની સ્થાપના કરી, જે દેશની પ્રથમ બજાર સંશોધન સંસ્થા છે. અમદાવાદમાં નહેરુ ફાઉન્ડેશન ફોર ડેવલપમેન્ટ, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેનેજમેન્ટ અમદાવાદ (IIMA), અમદાવાદ ટેક્સટાઇલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ રિસર્ચ એસોસિએશન (એટીઆઇઆરએ) અને (CEPT) તેમણે સ્થાપવામાં મદદ કરી તે ઘણી સંસ્થાઓમાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર છે.            

          તેમની પત્ની મૃણાલિની સારાભાઈ સાથે મળીને તેમણે દર્પણ એકેડમી ઑફ પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સની સ્થાપના કરી. તેમના દ્વારા શરૂ કરાયેલા અન્ય પ્રોજેક્ટ્સ અને સંસ્થાઓમાં કલ્પક્કમમાં ફાસ્ટ બ્રીડર ટેસ્ટ રિએક્ટર (FBTR), કલકત્તામાં વેરિયેબલ એનર્જી સાયક્લોટ્રોન પ્રોજેક્ટ, હૈદરાબાદમાં ઈલેક્ટ્રોનિક્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (ECIL) અને જાદુગુડામાં યુરેનિયમ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (UCIL)નો સમાવેશ થાય છે. 
         સારાભાઈએ ભારતીય ઉપગ્રહના નિર્માણ અને પ્રક્ષેપણ માટે એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો. પરિણામે, પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટને 1975માં રશિયન કોસ્મોડ્રોમથી ભ્રમણકક્ષામાં મૂકવામાં આવ્યો હતો.તેઓ ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશનના સ્થાપક હતા.
         તેમને 1966 માં પદ્મ ભૂષણ અને 1972 માં પદ્મ વિભૂષણ (મરણોત્તર) થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.

# તેમની ઉપલબ્ધિઓ

ભૌતિકશાસ્ત્ર વિભાગના પ્રમુખ, ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ (1962)

 I.A.E.A.ની જનરલ કોન્ફરન્સના પ્રમુખ, વેરિના (1970) 

વાઇસ-પ્રેસિડેન્ટ, 'પરમાણુ ઉર્જાનો શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગ' (1971) પર ચોથી યુ.એન.